حماسه مضحکحماسهی مسخره، سخره‌ی حماسه و حماسه‌ی هجایی، از گونه‌های ادبی است که نویسنده یا شاعر، سبک والا و مفاهیم گرانمایه‌ی حماسی را به‌کار می‌گیرد تا به سلسله رویدادهای پیش پا افتاده و کم اهمیت بپردازد. فهرست مندرجات۱.۱ - دیدگاه بودلر ۱.۲ - هجویت ۱.۳ - هدف ۱.۴ - موضوعات مورد تمسخر ۱.۵ - صفت ممیز ۲ - نمونه‌ها ۲.۱ - أ. بورلسک ۲.۱.۱ - شعر "مرد و مرکب" ۲.۲ - ب. نقیضه ۲.۲.۱ - "میز خطابه" ۳ - حماسه مضحک در ادبیات کلاسیک ایران ۳.۱ - منظومه "موش و گربه" ۳.۲ - داستان "مزعفر و بغرا" ۳.۳ - جنگ‌نامه "صوف و کمخا" ۳.۴ - منظومه "ملخ‌نامه" ۴ - حماسه‌های مضحک اروپایی ۴.۱ - "نبرد موش‌ها و وزغ‌ها" ۴.۲ - قصیده "تباهی طره‌گیسو" ۴.۳ - قصیده‌های دیگر ۵ - حماسه مضحک در افسانه‌های عامیانه ۵.۱ - افسانه "اردشیر کچل و چهل نره شیر" ۶ - پانویس ۷ - منبع ۱ - حماسه مضحکحماسهی مسخره، سخره‌ی حماسه و حماسه‌ی هجایی، از گونه‌های ادبی است که نویسنده یا شاعر، سبک والا و مفاهیم گرانمایه‌ی حماسی را به‌کار می‌گیرد تا به سلسله رویدادهای پیش پا افتاده و کم اهمیت بپردازد. [۱]
فرهنگ‌نامه ادبی فارسی، انوشه، حسن؛ تهران، انتشارات سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۷۶، چاپ اول، ص۵۳۸.
به عبارت دیگر شاعر یا نویسنده با تقلید از سبک فاخر حماسی، موضوعی کوچک و ناچیز را رنگ حماسه می‌زند و باعث تشخص و برجستگی آن می‌شود. [۲]
فرهنگ اصطلاحات ادبی، داد، سیما؛ تهران، انتشارات گلشن، ۱۳۸۲، چاپ اول، ص ۲۸۸.
در حماسه‌ی مضحک، ستیز بر سر امر حقیری است و خواننده با مشاهده‌ی ستیز و درگیری قهرمانان مضحک که در اصل صورت فکاهه و نمونه‌ی مبتذل قهرمانان حماسی‌اند، به ریشخند آنان می‌نشینند. [۳]
حماسه مضحک، قاسم‌زاده، محمد؛ نشریه کلمه، ۱۳۷۲، دوره هفتم و هشتم، ص ۸۰.
این نوع برخلاف حماسه‌های واقعی از زندگی امروزین انسان مایه می‌گیرد و جنبه‌ی طنز و مسخره دارد.۱.۱ - دیدگاه بودلربودلر، نویسنده‌ی فرانسوی، می‌گوید: "حماسه‌ی طنز آن است که از زندگی امروز بشر، ابعاد حماسی را استخراج و مشخص کنیم و به خود نشان دهیم که چگونه با کراوات و پوتین‌های واکس‌زده، شاعرانه زندگی کنیم." [۴]
انواع ادبی، شمیسا، سیروس؛ تهران، انتشارات فردوس، ۱۳۸۱، چاپ نهم، ص ۵۴
حماسه اگرچه خود یک نوع مستقل است؛ اما به سبب گستردگی موضوعات آن، در درون خود انواع متفاوتِ دیگری نیز نهفته دارد، [۵]
انواع ادبی در حماسه‌های ملی ایران، صرفی، محمدرضا؛ و مدبری، محمود؛ بصیری، محمدصادق؛ و میرزا نیک نام، حسین؛ پژوهش‌نامه زبان و ادب فارسی (گوهر گویا)، زمستان ۱۳۸۷، ۲۴ (پیاپی ۸)، ص۱۲.
۱.۲ - هجویتحماسهی مضحک در واقع هجوی است که با واهی جلوه دادن موضوعی که بدان می‌پردازند، آن را به سخره می‌گیرند. ۱.۳ - هدفهدف حماسه‌ی مضحک، تمسخر اعمال و رفتار پیش پا افتاده است. [۶]
فرهنگ‌نامه ادبی فارسی، انوشه، حسن؛ تهران، انتشارات سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۷۶، چاپ اول، ص۵۳۸.
۱.۴ - موضوعات مورد تمسخردر حماسه‌ی مضحک، قراردادها و سنت‌های حماسی همچون نبردها، یاری‌خواهی‌ها، تشبیهات حماسی و توصیف‌های قراردادی به تمسخر گرفته می‌شود. در این نوع، سبکی فخیم را با موضوع یا مضمونی معمولی درمی‌آمیزند تا هر دوی آنها (سبک و مضمون) را به باد تمسخر گیرند. حماسه‌ی مضحک مانند تیغ دو دمی است که گاهی نوجویان آن را به‌کار می‌گیرند تا سنت‌گرایان هم عصر خویش را سخره کنند و گاهی نیز سنت‌گرایان از آن بهره می‌جویند تا شخصیتی غیر حماسی از دوره‌ی خویش را همچون قهرمانان و سلحشوران بنمایانند. [۷]
فرهنگ‌نامه ادبی فارسی، انوشه، حسن؛ تهران، انتشارات سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۷۶، چاپ اول، ص۵۳۸.
۱.۵ - صفت ممیزصفت ممیز حماسه‌ی مضحک، ناهم‌سازی میان موضوع و سبک یک اثر است. به این معنا که برای بیان موضوع هجو و بی‌ارزش از سبکی والا استفاده کنند یا سبکی سست را برای مسخره گرفتن موضوعی والا به‌کار گیرند. ۲ - نمونه‌ها"بورلسک و نقیضه"، عرصه‌های حماسه‌ی مضحک هستند. ۲.۱ - أ. بورلسکبورلسک، نوعی کمدی است که در آن موضوعی عوامانه با انشاء عالی و کلماتی فاخر که خاص حماسه است، بازگو شود. هدف این نوع به مسخره گرفتن اعمال و رفتار پست و مبتذل است. در اروپا نوشتن انواع بورلسک سابقه‌ای طولانی دارد و به خصوص از قرن هفدهم میلادی به بعد این شیوه در همه‌ی انواع ادبیات تجربه شده است. در ادبیات فارسی، بورلسک به‌عنوان نوع خاصی از ادبیات شناخته نیست، اما بعضی از انواع آن را در لابه‌لای آثار گذشتگان و معاصران می‌توان یافت. [۸]
واژه‌نامه هنر شاعری، میرصادقی، میمنت؛ تهران، انتشارات مهناز، ۱۳۷۶، چاپ اول، ص ۴۳.
۲.۱.۱ - شعر "مرد و مرکب"به‌عنوان نمونه می‌توان شعر"مرد و مرکب" سروده‌ی مهدی اخوان ثالث را ذکر کرد. در این شعر، شاعر زبان فخیم حماسه را به‌کار می‌گیرد تا نشان دهد، دوران قهرمان‌های نترس و دلاوری‌های بزرگ به سر آمده و انتظار انسان‌های مفلوک برای آن‌که منجی‌ای از سرزمین‌های دور بیاید و با اعجاز آنان را از زیر بار ستم نجات دهد، بیهوده است؛ زیرا قهرمان این دوره موجودی دروغین است که سلاح دروغین برمی‌گیرد و بر مرکب دروغین می‌نشیند و هنگامی که به زعم خود، پا در راه نبرد و هماوردطلبی می‌نهد، از دیدن سایه‌ی خود دچار آن‌چنان وحشتی می‌شود که به قعر نیستی فرو می‌افتد. [۹]
فرهنگ توصیفی نقد ادبی، کهنمویی‌پور، ژاله؛ تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، صص ۹۸ و ۹۹
امروزه بورلسک بیشتر به نمایش‌های کمدی همراه با قطعات فکاهی و رقص و آواز اطلاق می‌شود. [۱۰]
واژه‌نامه هنر شاعری، میرصادقی، میمنت؛ تهران، انتشارات مهناز، ۱۳۷۶، چاپ اول، ص ۴۳.
۲.۲ - ب. نقیضهنقیضه هم تقلید خنده‌آور و مسخره‌آمیزی از یک شکل ادبی یا نمایش جدی است. نقیضه یا مضحکه در غرب، نخست در سال‌های آغاز سده‌ی هفدهم میلادی پدید آمد و بازتابی در برابر نمایش‌های رایج و آشنای آن زمان بود. یکی از نخستین نمونه‌هایی که نشانه‌ی این نوع تقلید را با خود داشت، داستان‌های عاشقانه و مردم‌پسند در زمان ویلیام شکسپیر، نویسنده‌ی انگلیسی، بود. [۱۱]
کتاب نمایش، شهریاری، خسرو؛ تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۵، چاپ اول، ص ۲۷۳
۲.۲.۱ - "میز خطابه"همچنین "میز خطابه" نوشته‌ی نیکولا بوالو، شاعر و منتقد فرانسوی از این شمار آثار ادبی است. این سخره حماسه با مشاجره‌ی دو مقام عالی رتبه‌ی کلیسایی بر سر جایگاه میز خطابه در کلیسا آغاز می‌شود و با نبرد در یک کتاب فروشی که طرف‌داران این دو در آن، آثار نویسندگان نوجو و سنت‌گرا را به طرف یک‌دیگر پرتاب می‌کنند، پایان می‌یابد. [۱۲]
فرهنگ‌نامه ادبی فارسی، انوشه، حسن؛ تهران، انتشارات سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۷۶، چاپ اول، ص۵۳۸.
۳ - حماسه مضحک در ادبیات کلاسیک ایراندر ادبیات کلاسیک ایران نمونه‌هایی از حماسه‌ی مضحک به چشم می‌خورد. ۳.۱ - منظومه "موش و گربه"منظومه‌ی "موش و گربه" یکی از این نمونه‌ها می‌باشد. عبید زاکانی در منظومه‌ی مذکور، جنگ میان موش‌ها و گربه را به شیوه‌ی شاهنامه‌ی فردوسی و حماسه‌های رزمی روایت می‌کند. ۳.۲ - داستان "مزعفر و بغرا"همچنین داستان "مزعفر و بغرا" اثر بسحاق اطعمه که در آن موضوعی مسخره و مضحک با زبان و شیوه‌ی بیان حماسی به‌کار رفته است، از نمونه‌های حماسه‌ی مضحک فارسی به حساب آورد. ۳.۳ - جنگ‌نامه "صوف و کمخا"از دیگر نمونه‌های درخشان حماسه‌ی مضحک در ادب فارسی، جنگ‌نامه‌ی "صوف و کمخا" نوشته‌ی مولانا محمود نظام قاری از شعرای نیمه‌ی دوم قرن نهم هجری است. در این منظومه نیز شاعر، جنگ میان دو نوع لباس یعنی صوف (لباس معروف) و کمخا (جامه‌ی نفیس و منقش یکرنگ) را به زبان حماسی بیان می‌کند و به روال شاه‌نامه مراحل جنگ را از ابتدا تا آنجا که ارمک واسطه‌ی صلح و صفا می‌شود، حکایت می‌کند. [۱۳]
فرهنگ اصطلاحات ادبی، داد، سیما؛ تهران، انتشارات گلشن، ۱۳۸۲، چاپ اول، ص ۲۸۹.
۳.۴ - منظومه "ملخ‌نامه"منظومه‌ی "ملخ‌نامه" نیز در زمره‌ی حماسه‌های مسخره جای می‌گیرد. این منظومه در بحر متقارب و درباره‌ی حمله‌ی ملخ‌ها به کرمان و نواحی پیرامون آن در سال ۱۲۸۳ قمری سروده شده است. ملخ‌نامه برخلاف حماسه‌های فارسی با ساقی‌نامه‌ای آغاز می‌شود و در پایان ساقی‌نامه، لحن حماسی به خود می‌گیرد و به حمله‌ی ملخ‌ها به کرمان و نواحی آن می‌پردازد. [۱۴]
حماسه مضحک، قاسم‌زاده، محمد؛ نشریه کلمه، ۱۳۷۲، دوره هفتم و هشتم، ص ۸۲.
۴ - حماسه‌های مضحک اروپاییبیشتر حماسه‌های مضحک اروپایی با یاری‌جویی از الهامات و نیروهای امدادگر آسمانی آغاز می‌شوند و از تمهیدات حماسی، نظیر سخنان صریح و رسا، نیروهای فراطبیعی، هبوط به جهان زیرین و مانند آن بهره می‌گیرند؛ از همین‌رو چشم‌انداز گسترده‌ای جهت ارائه‌ی خلاقیت و نوآوری شاعر یا نویسنده فراهم می‌آورند. [۱۵]
حماسه مضحک، قاسم‌زاده، محمد؛ نشریه کلمه، ۱۳۷۲، دوره هفتم و هشتم، ص ۵۳۹.
۴.۱ - "نبرد موش‌ها و وزغ‌ها""هومر" همچنان که پایه‌گذار برخی از انواع ادبی است، در حماسه‌ی مضحک نیز دستی دارد و قدیمی‌ترین نمونه‌ی آن را در آثار وی می‌توان یافت: "نبرد موش‌ها و وزغ‌ها". [۱۶]
حماسه مضحک، قاسم‌زاده، محمد؛ نشریه کلمه، ۱۳۷۲، دوره هفتم و هشتم، ص ۸۰.
بسیاری از منتقدان و کارشناسان، این بورلسک را الگوی حماسه‌های مضحک پدیدآمده در سده‌ی هجدهم میلادی، سال‌های زریّن حماسه‌های مضحک می‌دانند.۴.۲ - قصیده "تباهی طره‌گیسو"قصیده‌ی "تباهی طره‌گیسو" سروده‌ی الکزاندر پوپ، شاعر و هجونویس انگلیسی، از حماسه‌های مضحک معروف در این دوره است. پوپ در این قصیده که خود آن را شعری قهرمانی خنده‌دار تلقی می‌کند، ستیز دو خانواده را بر سر طره‌گیسو شرح می‌دهد. در این سال‌ها، حماسه‌های مضحک بی‌شماری در ادبیات غرب پدید آمد که از آن شمارند: ۴.۳ - قصیده‌های دیگر۱. قصیده‌ای درباره‌ی "گربه‌ی غرق‌شده‌ی طوسی و ماهی‌ها" از تامس گری، شاعر انگلیسی؛ ۲. منظومه‌ی "تباهی باکت" از الساندرو تاسونی، شاعر و نویسنده‌ی ایتالیایی؛ ۳. "مک فلکنو" از جان درایدن، شاعر انگلیسی؛ ۴. "داروخانه" از سمیوئل گریث، پزشک انگلیسی؛ ۵. "تام انگشتی" از هنری فیلدینگ، داستان‌نویس و نمایش‌نامه‌نویس انگلیسی؛ ۶. "دون خوان" از لرد بایرون، شاعر انگلیسی؛ ۷. "پودینگ شتاب‌زده" از جوئل بارلو، شاعر و سیاست‌مدار آمریکایی که منظومه‌ای در سه بند و چهارصد خط درباره‌ی نبرد میان بشقاب و حلیم و ذرت است. [۱۷]
فرهنگ‌نامه ادبی فارسی، انوشه، حسن؛ تهران، انتشارات سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۷۶، چاپ اول، ص۵۳۸.
۵ - حماسه مضحک در افسانه‌های عامیانهحماسهی مضحک نه تنها در ادب رسمی که در افسانه‌های عامیانه نیز نمونه‌های چشم‌گیری دارد. ۵.۱ - افسانه "اردشیر کچل و چهل نره شیر"افسانه‌ی "اردشیر کچل و چهل نره شیر" یکی از نمونه‌های آن در ادبیات شفاهی است. [۱۸]
حماسه مضحک، قاسم‌زاده، محمد؛ نشریه کلمه، ۱۳۷۲، دوره هفتم و هشتم، ص ۸۲.
۶ - پانویس
۷ - منبعپژوهشکده باقرالعلوم. رده‌های این صفحه : اصطلاحات ادبی | واژه شناسی
|